Geluk is geen product, maar een bijwerking van zingeving

We zijn verslaafde consumenten die denken dat geluk een product is dat iedereen zich kan veroorloven. En realiseren ons niet meer dat geluk bestaat bij de gratie van zingeving, schrijft gastcolumnist Esther van Fenema.

De Geluksindustrie draait overuren want geluk is een product waar we als emotionele consumenten recht op hebben. Wanneer het even tegenzit en een nieuwe iPhone of weekendje weg onvoldoende helpt, melden we ons bij een gelukscoach of medisch loket voor een luisterend oor of opwekkende pil.

Toch zijn we kwetsbaarder dan ooit en is depressie één van de belangrijkste oorzaken van ziektelast, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie. In Nederland zien we een burn-outepidemie, meer dan een miljoen mensen die antidepressiva slikken en jaarlijks stijgende zelfmoordcijfers. Als jongeren van nu zakken voor een tentamen of hun relatie na drie maanden zien stranden, kunnen ze zich suïcidaal voelen en daadwerkelijk voldoen aan de criteria van een depressieve stoornis. Ze hebben immers geleerd dat alles ‘leuk’ moet zijn en dat geluk de norm is.

Angst voor negatieve emoties

Er spelen altijd meerdere factoren bij het ontstaan van mentale problemen, maar een belangrijke oorzaak ligt bij de huidige opvoedstijl, die er sterk op gericht is om teleurstelling weg te houden in plaats van veilig te leren oefenen met de realiteit, met haar leuke maar ook minder leuke kanten.
We schrikken tegenwoordig snel van negatieve emoties zoals pijn en verdriet en medicaliseren graag. Als zelfstandig individu ben je verantwoordelijk voor je eigen succes en dus ook voor je eigen falen. Het is dan wel zo comfortabel als een hulpverlener het van je overneemt.
Hoe komt het dat de moderne mens het ideale plaatje afdwingt en steeds minder in staat is om de realiteit het hoofd te bieden?

Utopisch mensbeeld heeft gefaald
Halverwege de jaren ‘60 is het autonome individu aan zijn onstuitbare opmars begonnen. De generatie van toen had de verschrikkingen van de oorlog nog scherp in het geheugen en ‘dit nooit meer’ was leidend voor een nieuw wereldbeeld. De verantwoordelijkheid voor de gruwelen werd op alle vormen van autoritair gezag geprojecteerd en de naoorlogse mens die naar ‘het goede’ streefde moest bevrijd worden. Hiërarchische structuren werden verdacht en het autonome individu werd geïdealiseerd. Het ultieme kwaad waar je het ultieme goed tegenover zet in de vorm van het losgemaakte individu als een vorm van afweer om de realiteit dragelijk te maken. Projecteren en zwart-witdenken zijn bekende afweermechanismen die we graag inzetten als het gaat om de Tweede Wereldoorlog, naast uiteraard vermijding en soms zelfs ontkenning.

Oprichter van de Provo-beweging Roel van Duijn, met wie ik recent sprak voor online opiniekanaal Café Weltschmerz, geeft toe dat het utopische mensbeeld gefaald heeft en dat we vooral verslaafde consumenten zijn geworden. De commercie heeft hierin een belangrijke rol gespeeld en het losgezongen individu weten te overtuigen dat geluk een product is dat iedereen zich kan veroorloven. Het is cynisch dat nota bene Freuds’ neef, Edward Bernays, de inzichten van zijn oom heeft gebruikt om de ideale consument te creëren. Met behulp van ‘focusgroepen’, bestaande uit willekeurige burgers, werden de diepste wensen, verlangens en driften blootgelegd, die vervolgens werden ingezet voor succesvolle marketingstrategieën.

Dubieuze gelukswetenschap
We realiseren ons niet meer dat geluk uitsluitend een ‘bijwerking’ kan zijn van zingeving. Zelfs de wetenschap werkt mee aan de illusie dat geluk een aparte entiteit is die meetbaar is. De resultaten van het dubieuze onderzoek naar geluksbeleving worden vooral door beleidsmakers gebruikt om de weerbarstige realiteit te overdekken. ‘Nederland wordt steeds gelukkiger’ doet het altijd goed als krantenkop na een aanslag.

In zijn boek De zin van het bestaan beschrijft Viktor Frankl, een psychiater die de concentratiekampen heeft overleefd, dat zingeving de enige manier was om de kans op overleven te vergroten, in zijn geval het afmaken van een boek. Mensen die geen doel meer hadden liepen het risico sneller te overlijden aan infecties of uitputting. Ook de laatste Zomergast van dit jaar, psychotherapeute Esther Perel, vertelde dat haar moeder de kampen heeft overleefd omdat iemand op haar zou wachten. Een manier om zelfs je bestaan in deze hel zin te geven.
Het individu moest destijds bevrijd worden om het kwaad te bezweren. Na ruim een halve eeuw staat datzelfde individu te tollen op zijn benen en klampt zich wanhopig vast aan geluk als primaire uitkomstmaat met desastreuze gevolgen voor de mentale gezondheid. Het toenemende onbehagen vraagt om bezinning maar vooral om zingeving, want met bungeejumpen, laptops, zonnebrillen en Coca-Cola gaan we niet overleven.

Esther van Fenema is psychiater, opiniemaker en violiste – en deze maand gastcolumnist van de Volkskrant.

Bron: de Volkskrant

Gebied(en):

• Psyche
• Stress
• Motivatie

Bron: Het Tsuru Team